Επιμελείς εκθέσεις / εκτεθειμένοι επιμελητές

Τον τελευταίο καιρό βρέθηκα τυχαία με διαφορετικά πρόσωπα και υπό διαφορετικές περιστάσεις σε συζητήσεις σχετικά με τη θέση του επιμελητή σε μια έκθεση και ως επί το πλείστον αντιμέτωπη με καλλιτέχνες. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου επιμελήτρια ούτε ιστορικό τέχνης (με δυο εκθέσεις δεν γίνεται κανείς επιμελητής και το διδακτορικό μου είναι ακόμα στα σκαριά) , παρόλα αυτά με μόλις εκκολαπτόμενες και σίγουρα όχι σθεναρά εκφραζόμενες αυτές τις δύο ιδιότητες διαισθάνθηκα μια αμυντική – έως και εχθρική ενίοτε- θέση εκ μέρους των καλλιτεχνών με τους οποίους μίλησα όσον αφορά στη υποτιθέμενη θέση εξουσίας που συνεπάγεται ένας θεωρητικός ή ένας επιμελητής. Γεγονός που με ξάφνιασε καθώς έμοιαζε σαν να αγνοείται το δεδομένο του ότι για να ασχοληθεί κανείς με αυτά τα πράγματα πρέπει καταρχάς να αγαπά την τέχνη και κατ’ επέκταση να σέβεται και να θαυμάζει τους καλλιτέχνες…(Τώρα που το αντικρίζω γραμμένο ίσως τελικώς σήμερα να φαντάζει μάλλον ρομαντική αυτή η θέση.)
Αναρωτήθηκα και γω λοιπόν για άλλη μια φορά-γνωρίζω βεβαίως πολύ καλά ότι δεν ανακαλύπτω την Αμερική με αυτό μου τον προβληματισμό!- ποιος είναι αυτή τη στιγμή και ποιος πρέπει να είναι τελικώς ο ρόλος του επιμελητή απέναντι στον καλλιτέχνη κατά την επιμέλεια μιας ομαδικής έκθεσης, και πως αντιμετωπίζεται τελικώς λόγω του ρόλου αυτού-με απόλυτη επίγνωση ότι πρόκειται για θέμα που δεν εξαντλείται σε ένα κείμενο…
Αρχικώς φαντάζομαι ότι πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα γιατί γίνεται μια ομαδική έκθεση και σε τι αποσκοπεί. Σίγουρα όχι –μόνο τουλάχιστον- σε ότι αποσκοπεί μια ατομική. Μια ατομική έκθεση έχει πρωταρχικό σκοπό την γνωριμία με το ιδίωμα και τις προβληματικές του καλλιτέχνη και την –όσο το δυνατό καλύτερη- ανάδειξη των έργων του και κατά ανάλογο τρόπο λειτουργούν και οι art fairs ως πρώτη γνωριμία με τα έργα των καλλιτεχνών και τον χαρακτήρα μιας γκαλερί κτλ κτλ. Μια ομαδική όμως έκθεση με συγκεκριμένο θέμα, έχει διαφορετικές προθέσεις. Σαφώς κι εδώ εκ των πραγμάτων εκπληρώνεται η ανάγκη δημοσιοποίησης και ανάδειξης του έργου των καλλιτεχνών, αλλά όχι μόνο αυτό. Μια ομαδική έκθεση με «θέμα» γίνεται για να κοινοποιηθεί και να ανοιχτεί μια «συζήτηση» πάνω σε αυτό το «θέμα» όπου κύριοι συζητητές είναι τα έργα των καλλιτεχνών που συμμετέχουν. (Γι΄ αυτό το λόγο εξάλλου οι πολυπληθείς εκθέσεις εάν δεν είναι πολύ καλά συντονισμένες είναι πολύ εύκολο να καταλήξουν σε χάβρες όπου το προσωπικό στίγμα του κάθε καλλιτέχνη χάνεται μέσα σε ένα «θόρυβο» θεάματος…) Η θέση του επιμελητή σε αυτή την κατάσταση λοιπόν-αν δεχτούμε ότι η αντιστοιχία ομαδικής έκθεσης και συζήτησης είναι θεμιτή- δείχνει να πρέπει να είναι αυτή του οργανωτή/συντονιστή. Αυτό σημαίνει ότι επιλέγει κατ’ αρχάς ένα θέμα που αυτός κρίνει επίκαιρο, σημαντικό, παραμελημένο ή απλώς ενδιαφέρον και στη συνέχεια καλεί καλλιτέχνες που έχουν δείξει να τους απασχολεί το προκείμενο θέμα ή οι προβληματικές της δουλειάς τους είναι συγγενείς με αυτό ή μετά από διάφορες συζητήσεις μαζί τους έχουν εκδηλώσει την επιθυμία να δουλέψουν πάνω σε αυτό... Σε μια διαφορετική κατεύθυνση αντιλαμβάνεται ότι ένα θέμα απασχολεί ευρέως τη δουλειά αρκετών καλλιτεχνών και τους καλεί να το «συν-επικοινωνήσουν» σε μια κοινή έκθεση. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως υπάρχει μια αμοιβαία διάθεση συνεργασίας πάνω σε έναν κοινό άξονα ενδιαφέροντος που αρχικώς τίθεται από τον οργανωτή της έκθεσης. Η πρωτοβουλία μπορεί λοιπόν ναι, να είναι του επιμελητή-που έχει την ιδέα και την όρεξη να την πραγματώσει- αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι έτσι μπαίνει σε θέση ισχύος απέναντι στους καλλιτέχνες.

Το ότι η ιδιότητα του γκαλερίστα, κριτικού τέχνης, επιμελητή έχει συνδεθεί με θεσμοθετημένες μορφές εξουσίας-λόγω των προπαγανδιστικών πολιτιστικών πολιτικών της Αμερικής που εμφανίστηκαν το 60'- δε συνεπάγεται ότι στην Αθήνα του σήμερα ο κάθε επιμελητής έχει τέτοιες βλέψεις (ούτε βέβαια ότι δεν υπάρχουν και τέτοιες περιπτώσεις, δεν εθελοτυφλώ απλώς δεν μπορώ και να συμμεριστώ στάσεις που αγγίζουν τα όρια μανίας καταδίωξης). Ο μηδενισμός –και η αφέλεια- της θέση του ότι για αυτό το λόγο «μόνο οι καλλιτέχνες πρέπει να επιμελούνται εκθέσεις» αφ' ενός δίνει κατευθείαν στον καλλιτέχνη απλώς άλλον ένα ρόλο (που στο κάτω κάτω μπορεί να τον βάλει στο ίδιο ακριβώς καλούπι «εξουσιαστή» που έχει αποδοθεί στον «απλό» επιμελητή) και αφ’ ετέρου αρνείται να αναγνωρίσει ότι μια ματιά που δεν εμπλέκεται ενεργά αλλά μόνο θεωρητικά με τη δημιουργία, πιο αποστασιοποιημένη γαρ, πιο αντικειμενική (μέσα στην υποκειμενικότητα των προσωπικών αισθητικών της κριτηρίων) -μιλάμε πάντα για ιδανικές καταστάσεις, θέλω να πιστεύω ότι είναι προφανές-, και με έναν ειλικρινή θαυμασμό προς τους δημιουργούς που δεν σχετίζεται με πάσης φύσεως ανταγωνισμούς που είναι σύνηθες να ελλοχεύουν μεταξύ ατόμων με το ίδιο επάγγελμα, ενδέχεται να δώσει και μια άλλη ίσως πιο ανοιχτή διάσταση στα έργα*. Κατά συνέπεια η ύπαρξη επιμελητή ουσιαστικά στοχεύει στη διατήρηση ισορροπιών.
Αυτό σίγουρα δε δηλώνει ότι ο επιμελητής έτσι αποκτά "μεγαλύτερη αξία" από τον καλλιτέχνη (γιατί το άκουσα κι αυτό!) αφού η "αξία" δεν είναι κάτι που εκτιμάται μεταξύ διαφορετικών ιδιοτήτων. Δεν μπορούμε να συγκρίνουμε μήλα και αυγά. Ούτε να κρίνουμε τι είναι πιο σημαντικό. Υπάρχουν καλοί και κακοί καλλιτέχνες και καλοί και κακοί επιμελητές. Δεν υπάρχουν επιμελητές καλύτεροι από τους καλλιτέχνες ούτε το αντίθετο. Ο καθένας κάνει τη δουλειά του. Σε μια συζήτηση ο καλός συντονιστής θέτει το θέμα, οργανώνει τη συζήτηση και οφείλει στο τέλος να βοηθήσει το κοινό να βγάλει τα συμπεράσματά του. Οι ομιλητές όμως είναι αυτοί που θα αναπτύξουν τις θεματικές και θα πραγματοποιήσουν τους σκοπούς της συζήτησης, αυτοί είναι οι πρωταγωνιστές της. Ο σωστός και συνειδητοποιημένος επιμελητής δεν προσπαθεί να καπελώσει τους καλλιτέχνες-όπως είθισται να κραυγάζεται τον τελευταίο καιρό από ντεμέκ «αδικημένους» καλλιτέχνες- ούτε να επιδείξει εξουσία, ούτε να γίνει «διάσημος» εκμεταλλευόμενος τους αλλά μόνο να τους συντονίσει ώστε να βγουν καινούρια ωραία πράγματα από την συνεργασία τους.

ΟΚ για να είμαι δίκαιη πρέπει να παραδεχτώ ότι ο σύγχρονος καλλιτεχνικός χώρος βρίθει από περιπτώσεις επιμελητών και κριτικών που με τον άλφα ή βήτα τρόπο "χειρίζονται" καριέρες καλλιτεχνών, αφού το να μπει ένας καλλιτέχνης στην έκθεσή τους ή να επιτύχει επαινετικό άρθρο τους τον καθιστά άμεσα "καταξιωμένο". Για το σύστημα όμως που επιβάλει αισθητικά κριτήρια ανάλογα με τις απαιτήσεις και τα γούστα των μεγάλων συλλεκτών ή των πολιτικών βυσμάτων (που αποτελούν τις άλφα και βήτα γερές πλάτες) - αιώνες τώρα- δεν είναι ούτε οι επιμελητές ούτε οι θεωρητικοί που φταίνε. Οι επιμελητές δεν είναι εχθροί των καλλιτεχνών, δεν ξεκινούν με τέτοιες βλέψεις –αν και κάποιοι καταλήγουν πολιτικά όργανα- και η «κατάργησή» τους δεν είναι αυτή που θα άλλαζε το σύστημα ή που θα επέφερε την ευδαιμονία και την αξιοκρατία της καλλιτεχνικής ιδιότητας…

(έπεται συνέχεια)


*Η εναλλακτική θέση που θέλει "ο κάθε καλλιτέχνης να επιμελείται το έργο του" σε μια ομαδική έκθεση συνεπάγεται, εκτός από μια αμιγή θεωρητική κατάρτιση των καλλιτεχνών, πολύ μικρά και ευέλικτα σχήματα με άψογη συνεννόηση και πολύ καλή διάθεση για ομαδική δουλειά και πάσης φύσεως συμβιβασμούς –δεν το θεωρώ αδύνατον χαίρομαι πολύ όταν βλέπω τέτοιες προσπάθειες απλώς νομίζω ότι είναι δύσκολο και σπάνιο. Και πάλι πάντως πιστεύω ότι μια «απ’ έξω» ματιά βοηθάει.