not a cup of tea

(Λίγες κουβέντες για την εντροπία)





"no one knows what [thermodynamic] entropy really is,
so in a debate you will always have the advantage".

John von Neumann προς τον Claude Shannon (Sci. Am. 1971 , 225 , 180.)

Humpty Dumpty sat on a wall,
Humpty Dumpty had a great fall;
Threescore men and threescore more,
Cannot place Humpty dumpty as he was before

(Παλιό Αγγλικό παιδικό τραγούδι)


"Όλα πηγαίνουν στο ίδιο μέρος· όλα έγιναν από χώμα και όλα επιστρέφουν στο χώμα."
Όσο αφοριστική και να ακούγεται η περίφημη ρήση του βιβλικού Εκκλησιαστή, πριν από περίπου 150 χρόνια μόλις, αποκτούσε τον επίσημο όρο της.
Η λέξη εντροπία αν και στην Αμερική της δεκαετίας του 1950 αποδιδόταν από μερικούς στον κατ' εξοχήν λογοτεχνικό της εκπρόσωπο, Thomas Pynchon, στην πραγματικότητα κατάγεται από τον μεγάλο φυσικό Clausius, που ήδη έναν αιώνα νωρίτερα - το 1865 - διακήρυττε την ανακάλυψη του επιστημονικού μεγέθους της ανθρώπινης ματαιότητας. Κι αν ακόμα ο φιλόσοφος Bergson στις αρχές του 20ου τολμούσε να αποκηρύσσει τον Χρόνο – με τις μέχρι τότε ισχυρές πλάτες της κλασσικής μηχανικής- η νέα φυσική φρόντιζε να τον φέρει σε πρώτο πλάνο με όλα τα συμπαρομαρτούντα του. Η οξεία επίγνωση του χρόνου αναδύεται θριαμβευτικά στα μέσα του 19ου αιώνα, σε αντιπαράθεση με την ασάλευτη και ράθυμη αιωνιότητα του Νεύτωνα. Το βέλος του χρόνου-εκτοξευόμενο από την άρτι αφιχθείσα στο επιστημονικό λεξιλόγιο εντροπία- κατευθύνεται μάλλον απειλητικά προς το μακάριο ντετερμινιστικό μοντέλο.
Ο 2ος θερμοδυναμικός νόμος, που εκπροσωπεί την εντροπία, πέραν του ότι δεν χαρίζει ηλικίες, αποκαλύπτει κυνικά δυο μεγάλες και αλληλένδετες αλήθειες. Πρώτον, ότι η φύση έχει μια αθεράπευτη τάση προς τις άτακτες δομές -γεγονός που δημιουργεί και την αίσθηση της χρονικότητας. Δεύτερον, ότι το πρώτον συνεπάγεται ένα σταδιακό εκφυλισμό της συνολικής κοσμικής ενέργειας, που μονοδρομείται προς έναν θερμικό θάνατο του σύμπαντος.
Η γοητεία της αμφιταλάντευσης μεταξύ της παιδικότητας που αποπνέει η αταξία και της αμερόληπτης σοβαρότητας του θανάτου, φέρνει την εντροπία στο στόχαστρο της έμπνευσης εικαστικών και λογοτεχνών του 20ου αιώνα, όταν πλέον αυτή έχει βρει τη θέση της τόσο στην βιολογία όσο και στην θεωρία της πληροφορίας, μεταξύ άλλων.
Επιρρεπείς ανέκαθεν στον ίλιγγο της ματαιότητας οι καλλιτέχνες - ας μη ξεχνάμε τα δημοφιλή αναγεννησιακά memento mori - προσεγγίζουν ποικιλοτρόπως την καινούρια πραγματικότητα που επιδεικνύει αλαζονικά η νέα επιστήμη. Το αναπόφευκτο μέλλον γαρ που έρχεται επιταχυνόμενο κατά πάνω μας, αλλά και την τραγική ειρωνεία που διέπει έναν κόσμο προσκολλημένο σε κανόνες, όταν η φύση, αργά ή γρήγορα, θα επιβάλλει καταχρηστικά την μοιραία ακαταστασία της.
Η Τελευταία ερώτηση, στο ομώνυμο διήγημα του 52' του Isaac Asimov, παραμένει για
δισεκατομμύρια χρόνια αναπάντητη από τον υπερεξελιγμένο υπολογιστή Multivac.

“Είναι δυνατόν να αντιστρέψουμε την εντροπία;”
Ρωτάει αενάως ο άνθρωπος του μέλλοντος .Γίνεται να αντισταθούμε στο απέραντο επερχόμενο χάος;
Μερικά χρόνια αργότερα ο Καλλίστο στην “Εντροπία” του Pynchon απλοποιεί μάλλον πεσιμιστικά τον φυσικό νόμο:

...δεν μπορείς να κερδίσεις, τα πράγματα θα χειροτερεύσουν πριν καλυτερεύσουν, και ποιος μας λέει ότι θα καλυτερέψουν τελικά;

Ο Marcel Duchamp, πάντως, υμνούσε την γοητεία του απρόβλεπτου πριν ακόμα καν ραγίσει το Μεγάλο γυαλί και δημιουργήσει έτσι τυχαία το θεσπέσιο “ενεργειακό” πλέγμα ρωγμών, μεταξύ νύφης και μνηστήρων. Ο Robert Smithson πάλι,– ο κυριότερος εικαστικός σχολιαστής της εντροπίας – την ανάγει στη σημαντικότερη έννοια παραγωγής καλλιτεχνικής πρακτικής στα τέλη της δεκαετίας του 60'– τα αντι-μνημειακά land -art έργα του, ως άλλα vanitas, υπενθυμίζουν τον δρόμο προς την καταστροφή - ενώ το παράπονο του εφήμερου και του χρονικά φθαρτού διακρίνεται εντόνως και στα υλικά καλλιτεχνών όπως ο Anselmo ή ο Goldsworthy (οργανικά υλικά που αποσυντίθενται σταδιακά και πάγος αντιστοίχως). Ο Cage συνθέτει βάσει της τυχαιότητας αλλά και ένα ολόκληρο κίνημα, το Fluxus διακατέχεται από την έννοια του απρόβλεπτου. Μήπως όμως και τα σαρκαστικά έργα του Hirst μέσα στη δεκαετία του 90' – όπως το εμβληματικό A Thousand Years όπου ο κύκλος ζωής-θανάτου συμπυκνώνεται σε μια βιτρίνα με μύγες, τις οποίες παρακολουθούμε να γεννιούνται και να πεθαίνουν– δεν αποτελούν ένα φόρο τιμής στην ματαιότητα;
Η σεβάσμια Rosalind Krauss ανακαλύπτει την εντροπία όχι μόνο στον Smithson αλλά και στα έργα των Bruce Nauman και Allan McCollum, ενώ ακόμα και στα “αναστρέψιμα” βιβλία του Ed Ruscha ή στο “ακατάστατο” Κουτσό του Julio Cortasar θα έλεγε κανείς ότι διακρίνεται το στίγμα της.
Πέρα λοιπόν από εμμονή του Pynchon και του Smithson, η εντροπία καραδοκεί παντού γύρω μας και όχι μόνο στο “σχολικό” φλιτζάνι τσάι που κρυώνει ταχύτατα ανεβάζοντας, με τη θερμότητα που χάνει, την εντροπία του σύμπαντος. Τη συναντάμε στην Αλίκη στη Χώρα των θαυμάτων και στα έργα του Pollock, στα μποτιλιαρίσματα τις βροχερές μέρες στους Αθηναϊκούς δρόμους και στο νεροχύτη όταν τα άπλυτα πιάτα συσσωρεύονται ταχύτατα (και καθόλου τακτικά), στην ακαταστασία ενός παιδικού δωματίου και στο ρίξιμο μιας πασιέντζας.
Και αν για τον ρομαντικό Arnheim μόνο η τέχνη έχει τη δύναμη να της αντιστέκεται, ο Asimov, ο πιο πιστός θιασώτης της επιστήμης και της τεχνολογίας, επιφυλάσσει μια “φωτεινή” κατάληξη στο περίφημο διήγημα του:
Μετά από εκατομμύρια χρόνια, και αφού η εντροπία έχει οδηγήσει τον κόσμο στο τέλος του, ο αλάνθαστος υπολογιστής έχει βρει τον τρόπο να την αντιστρέψει:

«Γεννηθήτω φως!» αρθρώνει

Και εγένετο φως.